सम्भावनाको पहाड : मैले टेकेको मण्डन देउपुर (ध्रुवराज थापा ‘पुरुष’)

वि.सं.२०१४ अगाडी अलि तलतिर खोल्सामा रहेको ठूलो पत्थर छेउमा एउटा शीलालाई पूर्खाहरूले देवी मानेर पुज्दै आएको किंवदन्ति पनि वहाँले हामीलाई सुनाउनु भयो । पछि यस स्थानमा मन्दिर बनेपछि उक्त शीलालाई यसै मन्दिरमा स्थापना गरिएको कुरा बताउनु भयो तर हामीले उक्त शीला खोई हामीलाई देखाउनु होस् त भन्दा वहाँले देखाउन सक्नु भएन । यस्तो ऐतिहासीक महङ्खव बोकेका धार्मीक स्थलहरूको यथोचित व्यवस्थापन हुन सकेको देखिएन । मन्दिरमा विशेष पूजा नहुने र स्रोत पनि नभएको तर यस महाकाली मन्दिरमा विशेषगरी तीज, कृष्णअष्टमी, शिवरात्री र राम नवमीमा मेला लाग्ने बताउनु भयो । पहिला महाकाली देवलिाई बली दिने प्रचलन भएपनि यो नयाँ मन्दिरको निर्माण पछि भित्र बली नदीइ मन्दिर परिसर बहिरमात्र बलीदिने गरिएको पनि सापकोटाले हामीलाई बताउनुभयो ।
त्यसपछि हाम्रो पदयात्राको टोली आधाघन्टाको पैदलयात्रा पछि कुन्ता जाने पिच सडकमा पुग्यो । हामी गाडी चढ्यौँ । गाडीले ५ मिनेटमा हामीलाई महाकाली मा.वि. नजिक लगेर ओराल्यो । अबको हाम्रो रचना वाचनको दोस्रो चरणको कार्यक्रम यसै विद्यालयमा हुने तय भएको थियो ।
पदयात्रा टोली विद्यालय प्रवेष सङ्गै शिक्षक तथा विद्यार्थीले स्रष्टाहरूलाई स्वागत गर्नुभयो । मञ्च र माईकको व्यवस्था सङ्गै विद्यालयका प्रअ तथा हाम्रो दिनभरीका सहयात्री पुष्पराम सापकोटाले हामीलाई फूलमालाले स्वागत गर्नुभयो । दोस्रो चरणको रचना वचनको कार्यक्रम वडा नम्बर ४ स्थित महाकाली माविमा पदयात्रा टोलीका महासचिव तथा साहित्यकार गङ्गाप्रसाद भेट्वालले सहजीकरण गर्नुभयो । उक्त अवसरमा सोही विद्यालयका विद्यार्थीहरूले पनि आआफ्नो रचना वचन गरेका थिए । कक्षा ९ मा अध्ययनरत छात्रा मानवी न्यौपाने द्वारा ‘साथी तिमी हौ मेरो सहारा’ शीर्षकीय कविता वाचन गरेकी थिइन् भने कक्षा १२ मा अध्ययनरत नमूना न्यौपानेले ‘महिनावारी’ शीर्षकको चेतनामूलक कविता सुनाउँदा वै मन्त्रमुग्ध भएका थिए । च्यसैगर्रीे गरी कक्षा १२ की छात्रा मनिषा गौतमको समसामयिक परिस्थितिलाई प्रतिनिधित्व गर्ने हाम्रो गाउँ’ कविता पनि निकै राम्रो थियो । त्यसैक्रममा बालकवि शुष्मा परियारले रुँदै गरेकी नेपाल आमामा समर्पित कविता सुनाइन् भने कक्षा ९ की छात्रा सामाजिक रुपमा एक्लो हुँदै गएको समग्र नेपालको परिस्थितिलाई उजागर गर्दै ‘परदेशीएका दाजुभाई’ र सञ्जिता रम्तेलले ‘सेवक नेपाल मेरो परिवार’ तथा रोशनी बोहराले देउडा गाएर माहौलमा रौनकता थपेकी थिइन् ।
त्यसपछि पदयात्रीका तर्फबाट छन्दकवि परशुराम पराशरले मालिनी छन्दमा आधारित ‘मेरो देश शीर्षकको कविता र अनिता कोइरालाले ‘एयरफोन’ शीर्षकको लघुकथा सुनाउनु भयो । त्यसै क्रममा साहित्यकार शान्ति सापकोटाले विद्यार्थीहरूलाई कथा, कविता तथा अन्य साहित्यिक गतिविधिलाई सक्रिय पार्न प्रधानाध्यापक मार्फत आफूलाई सम्पर्क गर्न सुझाउदिँदै विद्यार्थीहरूलाई प्रशिक्षण प्रदान गर्नुभयो । स्रष्टा शारदा पराजुलीले ‘मोबाइल’शीर्षकमा बालकविता र डा. बालचन्द्र मिश्रद्वारा मिठो गीत लयहालेर गाउनुभयो । लघुकथाकार ध्रुवराज थापा ‘पुरुष’ले विद्यार्थीहरूलाई चेतनामूलक ‘पत्रुखाना’ लघुकथा सुनाउनु भयो । सोही अवसरमा वडा नम्बर ४ की वडा सदस्य सरस्वती विश्वकर्माले स्थलगत रुपमा अध्ययन अनुसन्धान गरी एउटा वृहद प्रतिवेदन निर्माण गर्ने उद्देश्यले आफ्नो स्थानीय निकायमा पदार्पण गर्नु भएका स्रष्टा पदयात्रीहरू लाई स्वागत गर्न पाउनु समग्र वडा लगायत नगरपालिकाकै लागि पनि गर्वको विषय रहेको बताउनुभयो । वहाँले यस्ता सिर्जनशील कर्मले मण्डन देउपुर क्षेत्रको दर्पण प्रस्तुत हुने विचार व्यक्त गर्नुभयो । सो समारोहमा पदयात्रा टोलीमा सामेल भएका नवप्रज्ञापन साहित्यिक मासिक पत्रिकाका सम्पादक नवराज रिजालद्वार्रा नवप्रज्ञापन, सम्यक सन्देशका सम्पादक दीपक भेटुवाल ‘दीपसागर’ द्वारा सम्यक् संदेश, अभिनव साहित्य समाजका सचिव परशुराम पराशरद्वारा ‘अभिनव प्रवाह’, स्रष्टा पदयात्रा नेपालकी सचिव सारदा पराजुलीद्वारा बालसाहित्यिक पत्रिका ‘मेरी पुतली’ तथा साहित्यकार ध्रुवराज थापा ‘पुरुष’द्वारा ‘सपनाको पहाड़’ लघुकथासङ्ग्रह महाकाली माविको पुस्तकालयका लागि प्रधानाध्यापक पुष्पराम सापकोटालाइ प्रदान गरिएको थियो । उक्त अवसरमा स्थानीय समाजसेवी ऋषिराम सापकोटाद्वारा चैनपुरका विषयमा प्रकाश पारेका थिए । विद्यालयका प्रधानाध्यापक पुष्पराम सापकोटाको सभापतित्वमा सम्पन्न सो समारोहमा सापकोटाले साहित्यकारहरूको प्रशिक्षण सहितको रचना वाचनले विद्यार्थीहरूका सिर्जनशीलतामा सकारात्मक सन्देश प्रवाह भएको विश्वास व्यक्त गर्दै साहित्यको माध्यमबाट मण्डन देउपुरको भाषा, कला, साहित्यको प्रचार प्रसारमा ठूलो योगदान पुग्ने विचार व्यक्त गर्नुभयो ।
कार्यक्रमको समाप्ति पछि साँझ पर्नै लागेकोले हामी कुन्ताबेँसी तिर बसमा लाग्यौँ । हाम्रो पछिपछि प्रअ पुष्पराम सापकोटा सर वासको व्यवस्थापनको लागि आउनुभयो । कुन्तबेँसी चोकमा पुगेर हाम्रो बस रोकियो । हामी ओर्लियौँ । सापकोटा सर होटलमा कुरा गर्न जानुभयो । वासको बन्दोवस्त भएपछि वहाँले बोलाउनु भयो र आफू भोलिबिहानै ६ बजे आउने बाचा गरेर आफ्नो घरतिर लाग्नुभयो । आजको रात हाम्रै खर्चमा खाने वस्ने जिम्मेवारी रहेको थियो । दिभरीको थकानका करण खाना खाएर मिठो निँदमा परियो ।
भोलिपल्ट माघ ५ गते विहानै उठेर नित्यकर्म सकेर हामी चिया खाएर ६ बजे पदयात्रामा निस्कनको लगि सबैजना तयारी भयौँ । उपप्रमुख विष्णुमणी नेपाल दोश्रो दिन बिहान सबेरै पदयात्री हामी बसेको होटेलसम्म आएर तपाईँहरू सँग–सँगै पदयात्रा गर्ने उत्कट चाहना हुँदा हुँदै पनि वैदेशिक भ्रमणको चटारोले गर्दा साथ दिन नपाएकोमा दुःख व्यक्त गर्नुभयो साथै पदकयात्राको सफलताको शुभकामना दिनुभयो । एकैछिनमा हाम्रो पथप्रर्दशको रुपमा भूमिका निभाउनु भएका पुष्पराम सर आईपुग्नु भयो । हामी पाँच मिनेट पैदल हिँडेपछि स्थानीय पेट्रोल पम्पमा राखिएको हाम्रो गाडीमा चढ्यौँ र अगाडि बढ्यौँ । हिजोको पदयात्रा मण्डन तर्फको थियोभने आजको यात्रा देउपुरतर्फको हुने भनिएको थियो । करिव आधा घण्टाको यात्रापछि हामी देउपुको कोदारी भनिने दनुवार वस्तीको अवलोकन गर्न बसबाट ओर्लियौँ । दनुवारको मुख्य पेशा माछामार्ने भनिएता पनि यहाँका दनुवारहरूको पेशा कृषि तथा ज्याला मजदुरी रहेको पाईयो । यहाँका दनुवारहरूको आफ्नै दनुवार मातृभाषा बोल्ने रहेछन् । यहाँ करिव ५००को सङ्ख्यामा दुनुवारहरू वसोवास गरेको जानकारी एक स्थानीय दनुवारले हामीलाई बताउनुभयो । अधिकांश दनुवारहरूले आफूलाई दनुवार भन्दा पनि राई भन्न मन पराएको र नागरिकतामा समेत राई लेखेको जनक राई (दनुवार)ले बताउनुभयो ।
७२को भूकम्प पछि भत्किएका उनीहरूका घरहरू विभिन्न संस्थाहरूले पक्की बनाइदिएको पाईयो ।
दनुवार वस्तस्को अवलोकन पछि हामी गाडी चढेर गैह्रीबिसौनाको बरको आकर्षक चौतारो निर ओर्लियौँ । साथीहरूसङ्ग चौतारोमा बसेर तस्वीर खिच्ने काम भयो स्थानीयसङ्ग त्यस क्षेत्रको सामान्य जानकारी पनि लिइयो । त्यपछि बाटोको छेवैमा अवस्थित ब्रम्हायणी मा.वि.मा सष्टाहरूलाई विद्यालयका व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष वेदप्रसाद न्यौपाने, प्रअ शिवराम सापकोटा र शिक्षकहरूले स्वागत गर्नुभयो । उक्त अवसरमा सहयात्री गंगाप्रसाद भेटवाल र डा. बालचन्द्र मिश्र सरले पदयात्राको उद्देश्य प्रष्ट पार्नुभयो ।
त्यसपछि हाम्रो पैदलयात्रा पश्चिम तिरको वडा नं. ६ स्थित डोटेल वस्तीको अवलोकन तर्फ अगाडी बढ्यो । अबको यात्रामा हामीलाई सहजीकरण गर्न स्थानीय वासी बयोवृद्ध भूमिनन्द डोटेल र युवा जयराम डोटेल (डोटेल वस्तीका वासिन्दा)का साथै ब्रम्हायणी मा.वि.का प्रअ शिवराम सापकोटा थपिनुभयो । डोटेल गाउँ पुग्नु अगाडि नै एउटा पाटी बाटो मै पर्दो रहेछ । उक्त पाटी पुरातङ्खव विभागले भत्काएर सच्यायो र पौराणीक कालमा निर्मित कलात्क र दुर्लभ चारवटा टुँडाल हालसम्म हराएको र हालसम्म नभेटिएको बताउनुभयो । स्थानमा काठमाडौँ तिब्वत पैदलमार्गबाट व्यपार चल्दा उक्त पाटीमा वासवस्ने र आराम गर्ने कुरा हामीलाई जयराम डोटेलले जानकारी गराउनुभयो । आफू सानो छँदा यस पाटीमा यात्रुहरूले खाना बनाएर खाएको आफूले देखेको अनुभव पनि सुनाउनुभयो । त्यसपछि हाम्रो टोली अगाडी बढ्यो यहाँ पनि आधुनिक विकासका नाउँमा हामीले गाउँगाउँमा ढलान गरिएको गोरेटो बाटोहरू भेट्यौँ । हामीले डोटेल वस्तीको बिचमा पारापूर्वकालदेखिको जमारा घर पनि हेर्यौ । उक्त जमरा घरमा बाजागाजा सहित फूलपाती भित्र्याएर कालरात्री गरेपछि दशैँ सुरुहुने र कालरात्रीमा बोका एकजनाले देब्रे घुँडा टेकेर बलीदिनु पर्ने, यदी बोका नछिनेमा अनिष्ट हुने कुरा हामीलाई जयराम डोटेलले जानकारी गराउनुभयो । हनुमान ढोकामा जुन नियमपूर्वक जमरा राखिन्छ यहाँ पनि सोहि बमोजिम हुने र नौदिन सम्म पुरेतले जमारा कुरेर बस्ने अनि घरको जेष्ठ सदस्यलाई पुरेतले नै टिका लगाईदिने चलन रहको पनि बताउनुभयो । प्राचिन कला संस्कृतिले भरिपूर्ण रहेको यहाँका जमराघरको संरक्षणको खाँचो झल्किरहेको थियो ।
त्यसपछि हामी अर्को मन्दिरतर्फ लाग्यौँ, बटोमा हामीले बारुदघर पनि देख्यौँ । त्यहाँ साके १७८० लेखिएको ईँटामा कुँदिएको पनि देखियो । यहाँ पनि प्राचिन कलाकृति सहितका मठमन्दिर देख्न पाईयो । त्यसपछि हामी सिधै उकालो अगाडी बढ्दै गयौँ । हाम्रो अवको यात्रा ब्रम्हायणी मन्दिरको अवलोकन गर्नु रहेको थियो । करिव आधाघण्टाको उकालो पछि हामी तपेश्वर मा.वि. मा पुग्यौँ हाम्रो बिहानीको खाना यसै विद्यालयको क्यान्टिनमा व्यवस्था गरिएको थियो । हामी पहिला मन्दिर दर्शन गर्ने अनि खान खाने भनेर अगाडी बढ्यौँ । करिव १० मिनेटको हिँडाइपछि हामी ब्रम्हायणी मन्दिर पुग्यौँ ।
हामीले वडा नम्बर ५ मा अवस्थित धार्मिक तथा ऐतिहासिक महत्व बोकेका ब्रम्हायणी मन्दिरमा दर्शन गयौँ । ब्रम्हायणी मन्दिर जिर्णोद्धार गरिएको र चुस्त अवस्थामा रहेको पाईयो । भूमिनन्द डोटेलले आफूले ब्रम्हायणी मन्दिरको सम्बन्धमा लेखेको कविता पुस्तकबाट वाचन गरेर सुनाउनुभयो । मन्दिरका पुजारी तिलकमान बज्राचार्यले ब्रम्हायणीको उत्पतिका सम्बन्धमा रोचक जानकारी गराउनुभयो । साँखुबाट आएको १४ पुस्ताका र आफ्नो पाँच पुस्तादेखि पुजारीको काम गर्दै आएको बताउनुभयो । हाल मन्दिर भएको स्थानमा १४०८ मा दुलालको घर रहेको थियो सुत्केरी सुतेको स्थानमा जुरुक्क जुरुक्क उचालेछ उठेर के रहेछ भनेर हेर्दा केही नदेखेर फेरि सुत्दा फेरि पनि उचालेछ र सुत्केरीका श्रीमानले के रहेछ भनेर खनेर हेर्दा रगत आएछ र त्यतिकै छोडिदिएको र १२÷१५ दिनपछि सोही स्थानमा देवता उत्पति भएको कुरा वहाँले हामीलाई बताउनुभयो । खन्दा चोटलागेको हुनाले तालु काटिएकोछ भन्नुभयो र तालुमा काटीयको चोट पनि देखाउनुभयो । यहाँ फागु पूर्णीमामा चारदिन जात्रा हुने र मन्दिरमा भाले, राँगो, बोका, भेडाको थुमो, हाँस आदिको बली दिने प्रचलन भएको पनि उहाँले हामीलाई बताउनुभयो । हामीले मन्दिरमा सामुहिक तस्वीर पनि खिचायौँ । १२ मध्यान्ह भैसकेकोले सबैलाई भोक लागीसकेको थियो । त्यसपछि हामी फर्केर ठाडाकोलस्थित तपेश्वर मावि तपेश्वर मा.वि.मा आयौँ र पाकेको तातो तातो दालभातले भोकालाई शान्त पायौँ ।
खानापछि हाम्रो यात्राको तेस्रो चरणको रचना वाचनको कार्यक्रम सुरुभयो । रचना वाचन कार्यक्रममा विद्यालयका प्रधानाध्यापक सुरेन्द्रप्रसाद पौडेलल वडाध्यक्ष हर्क घिसिङ तथा स्थानीय प्रबुद्ध वर्गहरूको पनि उपस्थिति रहेको थियो ।
पदयात्रा टोलीका सदस्य शोभा शरभले ‘माटो’ शीर्षकको कविता वाचन गर्नुभएको थियो भने महाकाली माविका प्रधानाध्यापक पुष्पराम सापकोटाले चित्ताकर्षकन चोटिलो मुक्तक प्रस्तुत गर्नुभएको थियो । तपेश्वर माविका प्रधानाध्यापक सुरेन्द्रप्रसाद पौडेलले स्रष्टा पदयात्रा टोलीले आफ्नो ठाउँको भ्रमण गरी यस ठाउँको प्रचारप्रशार गरिदिन अनुरोध गर्नुभयो । साथै कतिपय लोप हुनलागेका जातजाती र उनीहरूका रीतिरिवाज तथा संस्कृतिका बारेमा गहिरो अध्ययन गरी पुस्तक प्रकाशित गर्दा उक्त कृतिले मण्डन देउपुरको पर्यटकको एक गन्तब्यको रुपमा स्थापित हुने विश्वास व्यक्त गर्नुभयो । यसैगरि पदयात्रीहरूलाई सम्बोधन गर्दै वडाध्यक्ष हर्क घिसिङले पदयात्रा टोलीको सामिप्यताले आफूले जनप्रतिनिधिको हैसियतमा थुप्रै कार्यहरू गर्नुपर्ने दायित्वबोध भएको बताउनुभयो । त्यसपछि हामी काठमाडौँ फर्कने तयारीमा गाडी चढ्यौँ ।
जाँदाजाँदै बाटोमा देउपुरको घुमाउने स्थित सिद्धि विनायकको दर्शन गर्न गाडीबाट ओलियौँ । साथै नेपाली चलचित्रका नायक पुरण जोशीको पुख्यौलीघरको पनि अवलोकन गयौँ । केही पर अगाडि श्रीस्वस्थानीमा वर्णित सतिदेवीको फियो पतन भएको मानिने तपेश्वरश्वर महादेव मन्दिरको दर्शन गर्ने आवसर पनि प्राप्त भयो । धार्मिक किंवदन्ति अनुसार महादेवले एकपाइला तपेश्वर अर्को पाईला फटकशीलाको फड्केश्वर र अर्कोपाईला गोसाईँकुण्डमा टेको कुरा हामीलाई स्थानीय वासिन्दाले बताउनुभयो । हाम्रो यात्रा उपलब्धिमूलक रहेको अनुभव भयो । त्यसपछि हामी अगाडि बढ्ने क्रममा सल्लेबासमा वडाध्यक्ष हर्क घिसिङको पारिवारिक विवाह कार्यक्रममा सामेल भई तामाङ समुदायको सामाजिक र सांस्कृतिक जनजीवनलाई नजिकबाट बुझ्ने प्रयाश भयो । उक्त अवसरको सदुपयोग गर्दै हामीले वडाअध्यक्ष र बयोवृद्ध बुबासङ्ग तामाङहरको वैवाहिक संकारबारे सोधपुछ पनि गरको थियौँ । यसरी हाम्रो स्रष्टा पदयात्राको ९० औँश्रृङ्खलाको दुईदिने पदयात्रा समाप्त भयो र हामी सबैसङ्ग बिदा भई काठमाडौँतर्फ गाडी चढेर पर्कियौँ ।
सारांशमा यात्रा अत्यन्त सफल रह्यो । यात्राका क्रममा सहयोग गर्ने यात्रा संसमरणमा उल्लेख गरिका र नगरिएका सबै सहयोगी मनहरूमा हार्दिक नभन गर्न चाहन्छु । यात्राको प्रवन्ध मिलाई अनुमति प्रदान गर्ने मण्डन देउपुर नगरपालिकाका पदाधिकारी पनि धन्यवादको पात्र हुनुहुन्छ । मण्डन र देउपुरः कृषि र पर्यटन भन्ने नारा बोकेर समृद्ध नगरपालिकाको योजना बोकेर अगाडि बढेको नगरपालिकामा हामीले पनि यस शीर्षकमा पर्याप्त सम्भावना हरेको पायौँ । निर्वाचित भएर आउने प्रतिनिधिहरूले यो नारालाई मूर्तरुप दिन लागि परेमा मण्डन देउपुले कृषि र पर्यटनको विकास गरी नमूनाको नगर बन्न सक्ने सम्भावनालाई नकार्न सकिंदैन । आगामी दिनमा स्थानीय क्षेत्रको प्रवर्धनमा सहयोग पु¥याउन निस्वार्थ लागीपरेका हामीजस्ता स्रष्टालाई आउने जाने, खाने बस्ने उचित प्रबन्ध नगरपलिकाले निःशुल्का रूपमा गरीदिने व्यवस्था गर्न सकेमा यस्ता कार्यक्रम अझै प्रभावकारी हुने विश्वास गर्न सकिन्छ ।

सहकार्य : कपन बानेश्वर साहित्यिक साप्ताहिक